Yrd. Doç. Dr. Gökhan Özer*

Arş. Gör. Ayşe Tansel Çetin**

Arş Gör. Murat Özcan** 

SATINALMA ve  FİNANSAL KİRALAMA KARARLARININ ANALİZİ: BİR VAKA ÇALIŞMASI

ÖZET

            Bu çalışmada Chrysler Sanayi A.Ş.’de yapılan vaka analizine dayalı olarak  satın alma ve  finansal kiralama alternatiflerinin çeşitli koşullar altında karşılaştırılması hedeflenmektedir. Net bugünkü değer (NBD) yöntemi kullanılarak yapılan analizler, öz kaynak ve yabancı kaynak kullanımı yönünde verilecek kararların, gerek amortisman ayırma yöntemleri gerekse yeniden değerleme uygulamasından önemli ölçüde etkilendiği ve banka kredisiyle satın almanın çoğu durumda diğer finanslama alternatiflerine oranla daha avantajlı bir konum yarattığı sonucunu ortaya koymaktadır.

1. GİRİŞ

            20.Y.Y. son çeyreğinde meydana gelen teknolojik  gelişmelerin hızı, gerek yerel gerekse uluslararası rekabete yeni boyutlar kazandırmıştır. İşletmeler varlıklarını devam ettirebilmek  ve artan  rekabet karşısında ayakta  kalabilmek için yeni yatırımları, finanslama alternatiflerini de dikkate alarak gerçekleştirmek zorundadırlar. Sermaye yatırımları ve  bunların finansmanı, sermaye yetersizliği içinde olan çoğu ülkede olduğu gibi ülkemizde de işletmelerin çözmeleri gereken  önemli problemlerden biri olarak karşımıza çıkmaktadır. Bununla birlikte ekonomik ve sosyal  koşullardaki yetersizlikler, işletmelerin kaynak sorunuyla karşı karşıya kalmasına neden olmaktadır. İşletmeler yeni finansman kaynaklarını bulmaya yöneldiklerinde, finansal kiralamanın öz kaynakla ya da yabancı kaynakla satın almaya alternatif bir yöntem olarak kullanılabileceği görülmektedir.

            Bu koşullar altında şirketlerin sermaye yatırımlarını, satın alma ya da kiralama yollarından birisini tercih ederek gerçekleştirebileceklerini söylemek mümkündür. Ancak çoğu yazar tarafından avantajları abartılı bir biçimde ifade edilen ve satın almaya oranla  üstün olduğu söylenen finansal kiralamanın, tüm lehte çabalara karşın dünya uygulamalarıyla karşılaştırıldığında ülkemizde yeterince talep görmediği ya da beklenen hacme ulaşmadığı gözlenmektedir.

            Bu durum, yatırıma karar verenlerin ya finansal kiralamanın avantajlarını bilmemesi ve karar modeli içinde bu finanslama biçimine yer vermemesinden ya da avantajları bilinerek karar modeline dahil edildiği halde uygun olmaması yüzünden tercih edilmemesinden kaynaklanıyor olabilir. Doğal olarak yatırım kararı belirginleştiğinde tüm alternatif finansman biçimlerinin dikkate alınarak analiz edilmesi ve bu analiz sonucunda en uygun alternatifin seçilmesi, yani ikinci yaklaşımın kullanılması doğru olacaktır.

            Bu çerçevede çalışmamızda sermaye yatırımını finansal kiralama ile gerçekleştirmiş olan Chrysler Sanayi A.Ş.’i üzerinde yapılan vaka analizine dayalı olarak  çeşitli varsayımlar altında satın alma ve kiralama alternatifleri, muhasebe yöntem değişikliliklerinin etkisi de dikkate alınarak bir değerlendirmeye tabi tutulmuştur. Bu değerlendirme sonucunda, duran varlık edinimlerinde, öz kaynakla ve yabancı kaynakla satın alma alternatiflerinin maliyet önceliklerinin belirlenmesinde amortisman yöntemlerindeki farklığın ve yeniden değerleme yapılmasının  önemli rol oynadığı ve buna karşın finansal kiralamanın her koşul altında diğer finanslama alternatiflerine oranla net avantaj yaratmadığı sonucuna ulaşılmıştır. Vaka çalışması için yapılan analizler genel olarak Chrysler şirketinde kredi ile satın almanın gerek öz kaynakla satın almaya gerekse şirketin tercihi olan finansal kiralamaya oranla çok daha geçerli olduğunu ortaya koymaktadır.

2. ALTERNATİFLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ

            Bir  işletmenin kiralama ya da satın alma kararı,  varlığın satın alma değeri, vergi oranları, varlığın demode olma olasılığı, kredi olanakları, yatırım indiriminden yararlanma olanakları, satın alma alternatifinde seçilen amortisman yöntemi, öz sermayenin yabancı kaynaklara oranı, finansman kaynağının türü ve düzeyi,  işletmece kullanılacak  faiz oranı gibi bir çok değişken tarafından etkilenmektedir. Bu değişkenler  dikkate alınarak satın alma ve  finansal kiralama çeşitli açılardan karşılaştırıldığında, birbirlerine oranla bazı avantaj ve dezavantajları olduğu görülür.

Tablo 1. Satın alma ve Kiralamanın  Avantaj ve Dezavantajları

            Satın almaya karşın kiralamanın değerlendirilmesinde karar almaya yardımcı olacak bazı modellerin varlığından söz edilebilir. Bu modeller içinde literatürde en yaygın kullanılanı, net bugünkü değer (NBD) yöntemidir. Öz  kaynak ya da yabancı kaynak kullanarak satın alma  ve finansal kiralama seçeneklerinin karşılaştırılmasında hangi seçenek için katlanılan maliyetin net bugünkü değeri düşükse, yatırımcının o seçeneği tercih etmesi gerektiği söylenebilir (Schallheim, 1998, s.113).

            Öz kaynak ya da kredi kullanılarak satın alma ile finansal kiralama alternatifleri ve bu alternatiflerin kıyaslanması için kullanılacak NBD formülleri aşağıdaki gibi ifade edilebilir (Mukherjee, 1991, s.3).

3. UYGULAMA SONUÇLARI

            Chrysler  Sanayi A.Ş.’de yapılan vaka çalışmasında, şirketin faaliyetlerinde kullanmak üzere  Genoto İmalat ve Sanayi A.Ş.’den temin etmeyi düşündüğü tablo 2’de ayrıntılı bir biçimde gösterilmiş olan makineler  için, satın alma ya da kiralama alternatifleri, finansman türü ve uygulanan muhasebe politikaları dikkate alınarak, NBD yöntemi ile  maliyet açısından karşılaştırılmıştır.

Tablo 2: İhtiyaç Duyulan Makinelere Ait Proforma Fatura Bilgileri

Firmanın ihtiyaç  duyduğu makinelere ait ve analiz için gerekli olacak veriler toplu olarak aşağıdaki gibidir.

Tablo 3: Satın alma ve Kiralama Kararı için Temel Veri

Analizlerde gelecek yıllarda enflasyonun değişmeyeceği varsayılmış ve sermayenin fırsat maliyeti,  benzer yatırımlardaki kârlılık oranı,  yatırımın taşıdığı risk, firmanın ortalama olarak genel kârlılık oranı, ekipmanın hurda değeri,   Banka sigorta muameleleri vergisi, kaynak  kullanımı destekleme fonu, yatırım indirimi dikkate alınmamıştır. Duran varlığın öz kaynak ile finanse edilmesi  halinde, kullanılabilecek amortisman yöntemlerine (normal-azalan bakiyeler) (ABY), ve yeniden değerleme uygulamasına göre katlanılacak maliyetin NBD’si aşağıdaki gibi olacaktır.

Tablo 4. Makinenin Öz Kaynakla Satın Alınması  Halinde Nakit Akışı ve NBD’i.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                   

            Chrysler firması   ihtiyaç duyduğu makine ve teçhizatı  1 700.000 DM+ %15 KDV’ye öz kaynakla satın alıp, normal amortisman yöntemine göre amortisman ayırması halinde ödenen sigorta  ve nakliye bedelinin gider olarak vergiden düşülmesi ve amortisman yoluyla sağlanan vergi tasarruflarının etkisiyle   satın alma halinde işletmenin  katlandığı maliyetin net bugünkü değeri, 1.557.099 DM’dir. 

            Chrysler firmasının  azalan bakiyeler yöntemini tercih etmesi durumunda,  ilk  yıllarda ayrılan amortisman miktarı daha yüksek olacağı için, amortisman yoluyla sağlanan vergi tasarrufu normal amortisman yöntemine göre daha fazla olacak, dolayısıyla işletme azalan bakiyeler uygulamasında, öz kaynakla makineyi satın alması halinde  katlanılan maliyetin bu günkü değeri 1.449.072 DM olacaktır.

İşletme öz kaynakla satın aldığı makine ve teçhizat için,  normal amortisman yöntemine göre amortisman ayırarak,  yeniden değerleme yaparsa, sağlanan vergi tasarrufları nedeniyle katlanılan maliyetin bu günkü değeri ise, 1.330.760 DM’dir.  Tablodan da görüldüğü gibi makine ve teçhizatın öz kaynak ile finansmanında en düşük maliyetli NBD  normal amortisman uygulaması ile birlikte yeniden değerleme yapılması alternatifidir. Bu da seçilen amortisman yönteminin ve yeniden değerleme yapılmasının  duran varlığın satın alınmasında katlanılan maliyet üzerinde önemli bir etkiye sahip olduğunu gösterir. Duran varlığın kiralama yoluyla edinilmesi halinde  katlanılan maliyetin NBD’i   aşağıdaki gibidir.

Tablo 5. Makinelerin Kiralama Yoluyla Edinilmesi halinde nakit akışı ve NBD’i.

            İşletme kiralama alternatifini seçmesi halinde toplam 1.772.918 DM kira ödemesi yapacaktır. Ancak kiralama alternatifinin  tercih edilmesi halinde %15 yerine %1 KDV ödeyerek ve  ödenen   kira bedellerini, nakliye ve sigorta bedellerini  gider olarak vergiden düşerek sağlayacağı vergi tasarruflarının etkisiyle bu alternatifin seçilmesi halinde  katlanılan maliyetin NBD’i, 726.899 DM olacaktır..

            Yeniden  değerleme ve amortisman ayrılması aktifte kayıtlı olan duran varlıklara yapıldığından,  finansal kiralama halinde işletme yeniden değerleme  ve amortisman uygulamalarından faydalanamayacağı için, yeniden değerleme yapılması  halinde kiralama  maliyetinin net bugünkü değeri  değişmeyecektir.

            Duran varlığın  banka kredisi ile finanse edilmesi  halinde, normal amortisman yöntemine göre (NA),  azalan bakiyeler yöntemine göre (ABY), ve yeniden değerleme (YD) uygulaması ile birlikte normal amortisman yöntemine göre amortisman ayrılması halinde katlanılan maliyetin NBD’si aşağıdaki gibi olacaktır.

                        Tablo 6. Makine  ve teçhizatın  bankadan kredi çekilerek  satın alınması  halinde  nakit akışı ve NBD’i.

            Firma,  bankadan % 14 faizli,  ana  para 5 yılda 5 eşit taksitte, faiz her yılın sonunda ödenmek üzere kredi çekerek, duran varlığı satın alırsa, bankaya ödediği kredi faizini, sigorta ve  nakliye giderlerini  vergiden düşerek ve amortisman ayırarak vergi tasarrufu sağlayabilir. İşletme  normal amortisman yöntemine göre amortisman ayırarak, bankadan %14 faizle kredi çekerek bu makineyi satın alması halinde sağlanan vergi tasarruflarının etkisiyle,   katlanılan maliyetin NBD’i 541.928 DM olacaktır. Bu alternatifte ABY uygulaması halinde  katlanılan maliyetin NBD’i 660.238  DM’dir. Banka kredisi ile finansmanın sağlanması halinde yeniden değerleme yapılarak, normal amortisman yöntemine göre amortisman uygulanırsa,

Banka kredisi ile satın alma halinde katlanılan  maliyetin NBD’i  541 928 DM’ dir.  Duran varlığın öz kaynakla satın alınmasında olduğu gibi yabancı kaynakla (banka kredisi)   satın alınması   alternatifinde de  en düşük maliyetli  seçenek, normal amortisman uygulaması ile birlikte yeniden değerleme yapılmasıdır.

5.     DEĞERLENDİRME ve SONUÇ

Gebze de kamyon imalatı  ve ticareti ile uğraşan Chrysler Sanayi AŞ’de duran varlık edinimi ile ilgili yapılan vaka analizinde öz kaynak ya da  yabancı kaynak ile satın alma  ve finansal kiralama yoluyla edinme alternatiflerinin maliyetleri, amortisman ayırma yöntemlerindeki farklılık ve  yeniden değerleme yapılıp yapılmamasına göre incelenmiştir.   Satın alma ve kiralama, amortisman ayırma yöntemleri ve yeniden değerlendirme gibi uygulamalar dikkate alınarak öz kaynak ve yabancı kaynak finansmanı şeklinde ayrı ayrı  değerlendirilmiştir.  Analiz  sonucu elde edilen bulgular tablo 7’de özetlenmiştir.

Tablo 7. Alternatiflerin Değerlendirilmesi İçin Özet

Vaka analizinden elde edilen bulgulara göre, amortisman yönteminin ve yeniden değerlemenin öz kaynakla  satın alma ve yabancı kaynakla satın alma kararlarını önemli derecede etkilediği, finansal kiralama kararı üzerinde ise, bir etkisi olmadığı sonucuna ulaşılmıştır. Amortisman yönteminde, normal amortismanın  kullanılması durumunda, en kârlı alternatif finansal kiralamadır. Azalan bakiyeler yönteminin kullanılması durumunda, en  kârlı yöntemin  banka kredisi alarak satın almak olduğu ve  normal amortisman yöntemine göre amortisman ayırıp, yeniden değerlemenin yapılması halinde kârlılığın, finansal kiralamadan banka kredisi ile satın almaya  doğru kaydığı görülmüştür. Bu bulgulara  rağmen, ülkemiz gibi enflasyonun yüksek ve gelecekteki belirsizliğin fazla olduğu ülkelerde, sabit faizli banka kredisi bulunamaması  ve işletmelerin uygun borç/öz kaynak oranını korumaları gereği gibi sebeplerden dolayı banka kredisi ile finansman her zaman mümkün olamamaktadır. Bu gibi durumlarda finansal kiralama alternatifinin taşıdığı riskin belirli olması ve sayısallaştırılamayan diğer faktörler bu finanslama türünün seçimini avantajlı hale getirebileceği söylenebilir.

KAYNAKLAR

MUKHERJEE., K. T., A Survey of Corporate Leasing Analysis, Financial Management, Autumn.1991.

SCHALLHEİM, J., Lease or Buy, Harward Business School Press, 1998.