önceki

yazdır

 Arş.Gör. Serap KUTLU

 Arş. Gör.  Furkan AMİL GÜR

LOJİSTİK MASTER PLANI VE BİR LOJİSTİK ÜS OLARAK TÜRKİYE

ÖZET

Günümüz rekabet koşullarında işletmeler, rakiplerinden bir adım öne geçebilmek için lojistik faaliyetlere giderek daha fazla önem vermektedirler. Lojistik sektörü diğer sektörlerle karşılaştırıldığında büyük bir hızla gelişmekte ve ülke ekonomisinin bir yapıtaşı olarak ön plana çıkmaktadır.

Lojistik sektöründeki bu hızlı gelişimin önümüzdeki yıllarda da devam edeceği öngörüldüğünden bu gelişimden en iyi şekilde istifade edebilmek adına ülkeler şimdiden çalışmalara başlayıp, bu alandaki eksik noktalarını tamamlamaya başlamışlardır. Türkiye; coğrafi konumu ve genç nüfusu ile bu gelişmeden yararlanabilecek ülkelerin başında olmasına rağmen, sektörde alt yapı yetersizlikleri, yasaların eksikliği, sektör için hazırlanmış bir master planının bulunmayışı gibi nedenlerle bu avantajlarından yararlanamamaktadır. Bu süreçte Türkiye’nin atması gereken ilk adım olarak da “Lojistik Master Planı” hazırlanması olarak görülmektedir.

Bu çalışmada, lojistik master planlamasının mahiyeti ve nasıl hazırlanması gerektiği,  Türkiye’de lojistik master planının hazırlanması ve Türkiye’nin içinde bulunduğu bölgede “Lojistik Üs” olması gibi konular ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler: Lojistik Master Planı, Lojistik Üs, Lojistik Sektörü,

ABSTRACT

Enterprises, in today’s high-competitive business world, focus on logistic activities to go a step further of their competitors. As compared with other sectors, logistics sector grows up at a great rate and gains an important role in a nation’s economy.

This rapid growth will expected to continue through coming years. So, countries start to work and complete their incompetent features about logistics to benefit from this growth. Turkey with its geographical position and its young population comes head of the other countries. But Turkey can not use these advantages especially because its deficiency in infrastructure, in law exists in logistics sector. And there isn’t a master plan for his sector. To eliminate this deficiencies at first, Turkey must prepare its master plan for the logistics sector.

In this work, the nature of master plan, the preparation process of this plan in Turkey and for Turkey to be a “Logistics Base” in his region will be analysed.

Keywords: Logistics master plan, Logistics Base, Logistics sector

*Gaziantep Üniversitesi İİBF, Uluslararası Ticaret ve Lojistik Bölümü(kutlu@gantep.edu.tr)

**Gaziantep Üniversitesi İİBF, İşletme Bölümü(gur@gantep.edu.tr)

GİRİŞ

Küreselleşmenin etkileriyle ön plana çıkan lojistik sektörü, giderek ülkelerin ekonomisinde ve dünya ticaretinde daha etkin bir rol almaya başlamıştır. Lojistik sektörü dünyaya paralel olarak ülkemizde de geride bıraktığımız 10 yılın en hızlı büyüyen sektörü konumundadır. (1) Lojistik, tüm sektörlerin merkezinde yer alan,  hepsine hizmet veren, ürünlerin pazara akışında önemli bir rekabet aracı olarak kullanılan bir iş yapma biçimi olarak tanımlanmaktadır. Tüm bu yönleriyle günümüzün değişim sürecinden etkilenmekte ve bu değişimin yaratılmasında büyük rol oynamaktadır.

Türkiye’de Lojistik sektörü yılda yaklaşık ortalama %12 büyüme göstermektedir. Dünya çapında ele alındığında ise, lojistik pazarının Avrupa'da yıllık yüzde 7-10, Kuzey Amerika'da yüzde 15, Asya'da ise yüzde 20'lik bir büyüme hızını yakaladığı görülmektedir. Türkiye’de lojistik sektörü, ağırlıklı olarak nakliye hizmetleri veren firmaların oluşturduğu, 900 bine yakın çalışanı bulunan bir sektör durumundadır.(2)

Türkiye’de lojistik pazarının toplam değeri yaklaşık olarak 2 - 3 milyar dolar olarak ifade edilmektedir. Sektörün pazar potansiyeli ise Gayri Safi Milli Hasıla (GSMH) nın %10 - %12’si olarak tahmin edilmektedir. ABD için ise bu oran % 12 olarak belirtilmektedir.(3)

Sektörün ulaştığı büyüklüğe ve yakaladığı büyüme ivmesine rağmen istenilen boyutlara ulaşmasının önünde halen çeşitli yapısal sorunlar bulunmaktadır. Örneğin halen sektöre yönelik standartlar oluşturulmamış, gerekli yasalar çıkarılmamıştır. Ayrıca Türkiye coğrafi konumu itibariyle dünyada önemli bir lojistik üs olabilecek nitelik ve avantajlara sahip olmasına rağmen, sektörde alt yapı yetersizlikleri, yasalardaki yetersizlikler ve sağlıklı bir master planı yapılmamıştır.(5) Çözüm yolları için dernekler, üniversiteler, sektör çalışanları,  oda ve meslek örgütlerinin de birlikte çalışmaları ve devletle işbirliğine gitmeleri gerekmektedir. Sektördeki sorunların ortadan kaldırılması için öncelikle; devletin mal akış trafiğinin nasıl olması gerektiği, milli tasarrufun nasıl yaratılacağı, firmalara iç ve dış piyasada güç kazandırmak için hangi maliyetleri azaltıcı önlemlerin alınacağı gibi konuları içeren bir master planı hazırlaması ve bunu faaliyete geçirmesi gerekmektedir.(4)

Bu çalışmada Türkiye’nin mevcut Lojistik durumuna bakıldıktan sonra sektörün en büyük eksiği olarak görülen Lojistik Master Planlamasının ele alınması uygun bulunmaktadır.

1. LOJİSTİK MASTER PLANLAMASI

Lojistik Master Planı(LMP) kısa ve uzun dönemli matriksleri geliştiren bir planlama sürecidir. Bilgi sistemleri gereklerini, süreç tanımlarını ve lojistiğin bütünü için organizasyonel gereklilikleri belirleyen bir süreçtir. Burada lojistik; müşteri ilişkilerinden, envanter yönetimine, tedarik, taşımacılık ve depolamaya kadar bir bütün olarak ele alınmaktadır. LMP Şekil 1’de gösterilen üç kademede hazırlanıp ele alınmaktadır.(6)

Şekil: 1 Lojistik Master Plan Metodu

Kaynak: Frazelle, E. H. (2002). Supply Chaın Strategy. The Logistics of Supply Chain Management. Copyright by The McGraw-Hill Companies, USA

Şekil: 2 İnceleme (Araştırma), Değişiklik Yapma (Yenilik yapma) ve Uygulama

Kaynak: Frazelle, E. H. (2002). Supply Chaın Strategy. The Logistics of Supply Chain Management. Copyright by The McGraw-Hill Companies, USA

Şekil 2’de gösterilen bu üç aşama (araştırma, değiştirme ve uygulama) LMP metodunu oluşturmaktadır. Bu metod çok çeşitli ülkelerde, farklı firmalarda başarıyla uygulanmaktadır.(7)

1. 1.  Araştırma, İnceleme Aşaması

Bu araştırma evresinde;

o Şu andaki lojistik faaliyetlerin profili oluşturulmakta

o Mevcut lojistik faaliyetlerin performansı ölçülmekte

o Dünya standartlarındaki performans ve uygulamalar karşılaştırılmaktadır.

Bütün bunlar yapılarak, mevcut lojistik performansı, uygulamaları ve genel sistem toplanan veriler ve yapılan araştırmalar ile dünya standartları ile karşılaştırılmaktadır. Sonuçta yapılan çözümleme analizi ile mevcut güçlü yanlar, zayıf noktalar ve finansal fırsatlar göz önüne sunulmaktadır. Şekil 3’de çözümleme analizi belirtilmektedir.(8)

Şekil 3: Lojistik Çözümleme Analizi Örneği

Kaynak: Frazelle, E. H. (2002). Supply Chaın Strategy. The Logistics of Supply Chain Management. Copyright by The McGraw-Hill Companies, USA

1. 2.  Değişiklik Yapma (Innovate) Aşaması

Değişiklik yapma evresinde,

o Basitleştirme (iş faaliyetleri elenmekte ve kombinasyon sağlanmaktadır)

o En uygun hale getirme (en uygun kaynak gereklerine karar verilmektedir)

o Dünya Standartlarını uygulama (dünyanın en iyi lojistik uygulamaları mevcut duruma ve sisteme uygulanmaktadır)

Bu sistemde değişik tedarik zinciri tasarımları alternatif faaliyet planları oluşturmada ve değerlendirme de kullanılmaktadır.(9)

1. 3.  Uygulama (Implement) Aşaması

Uygulama aşamasında da,

o Düzenleme(detaylı prosedürler ve belgeler hazırlanmaktadır)

o Otomasyon Uygulanmakta (uygun sistemler doğrulanmakta, seçilmekte ve uygulanmaktadır)

o İnsanlaştırma, uygarlaştırılmakta (organizasyon planları insan kaynakları için şekillendirilmekte, yerleştirilmekte ve geliştirilmektedir)

Bütün bunlar yapılarak değişik lojistik örnekleri detaylı hareket planı geliştirmek ve en uygun olanı seçme de kullanılmaktadır. Şekil 4’de lojistik uygulama plan örneği verilmektedir.(10)

Şekil 4: Lojistik Uygulama Planı

Kaynak: Frazelle, E. H. (2002). Supply Chaın Strategy. The Logistics of Supply Chain Management. Copyright by The McGraw-Hill Companies, USA

2. Türkiye’de Master Planı Çalışmaları

Türkiye, gerek sahip olduğu coğrafi konumu, gerek genç ve dinamik nüfusu sayesinde lojistik sektörü açısından Dünya'da önemli bir lojistik üs olabilecek durumdadır. Ama ne yazık ki Türkiye, sahip olduğu bu avantajları lojistik üs olma yolunda yeterince kullanamamaktadır. Coğrafi konumu itibariyle bulunduğu bölgedeki pazarlara dağıtım yapabilecek durumda olan Türkiye, mevcut yasalardaki eksikliklerden, alt yapı yetersizliklerinden ve yetkili mercilerin bu fırsatları yeterince kullanamamasından dolayı istenilen oranda başarılı olamamaktadır. Türkiye'nin mevcut yasalardaki eksiklikleri düzenlemesi, sektör için gerekli olan yatırımlara yönelmesi ve sektöre daha fazla önem verip öncelikli olarak sektörün master planını hazırlaması ile bulunduğu coğrafyadaki ülkelerin mallarını taşıyarak sahip olduğu iş potansiyelini daha da ilerletmesi beklenmektedir.(11)

Türkiye'nin Avrupa Birliği'ne girmesinin Avrupa'daki lojistik faaliyetlerinin ağırlıklı yönünü Türkiye'ye kaydıracağı söyleyen Prof. Dr. Ernst, "Türkiye'nin stratejik coğrafik konumu mevcut karayolu taşımacılığı endüstrisi ile birleşince çok önemli avantajlar sağlamaktadır. Türkiye diğer ülkelere oranla düşük işgücü maliyeti ile yüksek seviyede verimlilik sunarak birçok endüstri için çekici bir ülke haline geldiğini" belirtmiştir.(12)

Türkiye gibi bütün ulaştırma türlerinin rahatça kullanılabileceği bir ülkede taşımacılığın neredeyse tamamı tek mod üzerinden yapılmaktadır. Bu olumsuz tablo üzerine ulaştırma türleri ile ulaşım politikaları arasındaki dengeleri sağlayacak bir Ulaştırma Ana Planı oluşturulması gerekliliği ortaya çıkmıştır. Bu nedenle, Ulaştırma Bakanlığı Ulaştırma Ana Planı Stratejisi’ni hazırlamaya başlamış ve 2005 yılında tamamlamıştır. Bu plan ile amaçlanan; kara, deniz, hava ve demiryolu taşımacılığının birbirine paralel olarak gelişimini gerçekleştirmek, ayrıca uygulamaya konulacak projelerle, deniz ve hava taşımacılığı ile demiryolu işletmeciliği öncelikli olmak üzere, ulaşım modları arasında gerekli dengeyi sağlamaktır.(13)

Ülkemizde bugün, Ulaştırma Bakanlığı lojistik sektörünü de Ulaştırma Master Planı çalışması içine almıştır. Bu plan dâhilinde lojistik bir bütün olarak ulaştırma türlerinden farklı bir biçimde ele alınmaktadır. Hazırlanan planda, lojistik sektörünün mevcut durumu, lojistik sektörü için hedeflenen yapı ve bu hedeflenen yapıyı elde edebilmek için gerekli olan stratejiler bulunacaktır. Belirlenen stratejilerin üç aşamalı bir zamanlama dâhilinde incelenmesi ve gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Üç aşamalı bu zamanlama 1-3 yıllık kısa süreli, 3- 10 yıllık orta vadeli, 10 yılı aşan uzun dönemli olarak ele alınacaktır. Bu planın en başarılı şekilde hazırlanabilmesi için sektörde yer alan, bilgi üreten, proje hazırlayan tüm işletmelerin, sektör çalışanlarının, akademisyenlerin ve bu alanda uzmanlaşan kişilerin bir araya gelerek çalışmaları gerekmektedir.(14)

Türkiye’de lojistik sektöründeki gelişme 3 aşamada sağlanabilecektir. İlk aşama şu andaki mevcut yapıyı belirlemek için bilgi toplama aşamasıdır. Bu bilgiler ışığında geçmişten bugüne lojistik sektörünün nasıl geldiği ortaya konacaktır. İkinci aşamada ise geçmiş değerlendirildikten sonra gelecekte nerede olunmak istendiğini gösteren bir hedef yapı belirlenecektir. Bu hedef yapı gelecekte nasıl bir yapıya sahip olmak istediğimizi gösterecektir. Üçüncü aşama master planın tespiti aşamasıdır. Bu aşamada hedeflenen yapıya ulaşmak için gerekli olan stratejiler belirlenecek ve yapılması gerekenler belirlenecektir. Bu plan lojistik sektörüyle ilintili her kesiminin kabul ettiği bir plan olmak zorundadır. Planın başarılı olabilmesi, belirlenen stratejilerin lojistikle ilgili herkes tarafından tam olarak kavranabilmesi, desteklenmesi ve uygulanmasına bağlıdır. Anlaşılmamış, desteklenmemiş bir planın karşılaşacağı sorunlar nedeni ile başarılı olması pek mümkün olmayacaktır.(15) Yani master plan yalnızca akademisyenler ve devlet tarafından oluşturulmamalı, asıl onu uygulamaya koyacak kesimler, planın hazırlanmasında aktif rol almalıdır.(16)

Lojistik Master Planın amacı genel anlamda Türkiye’nin lojistik sisteminin etkinliğini bir bütün olarak arttırmaktır. Böylelikle istihdam ve gelişme desteklenerek ekonomiyi güçlendirmede etkili olunacak ve sürdürülebilir gelişmeye katkıda bulunulmuş olunacaktır. Yukarıda Türkiye’nin lojistik sisteminin etkinliği arttırmak genel amaç olarak vurgulanmıştır, burada etkinlik ile kastedilen ise; pazar ihtiyacına göre güçlü bir uyum sağlama, yüksek maliyet etkinliği sağlama ve gelecek için uyum sağlama olarak ifade edilmektedir.(17)

Master plan hazırlanmasında nasıl bir metot izlenmesi gerektiği yukarıda açıkça ifade edilmektedir. Öncelikle Türkiye lojistik sektörünün mevcut durumu belirlenmeli ve daha sonrasında işletmeler, kamu kurumları, sektör çalışanları, üniversiteler, sektör dernekleri, sivil toplum kuruluşları gibi bütün lojistik paydaşları tarafından neler yapılması, eksikliklerin nasıl giderilmesi, fırsatların nasıl kullanılması gerektiği gibi konular belirlenmelidir.(18)

3. Lojistik Üs Kavramı

Lojistik üs, taşımacılık, dağıtım, depolama, elleçleme, konsolidasyon, ayrıştırma, gümrükleme, ihracat, ithalat ve transit işlemler, altyapı hizmetleri, sigorta ve bankacılık, danışmanlık ve üretim gibi entegre lojistik faaliyetlerinin belirli bir bölgede gerçekleştirilmesi olarak tanımlanmaktadır.(19)  Dünyada faaliyette olan birçok lojistik üs vardır. Bu üsler, ölçek, ticaret hacmi ve verilen entegre lojistik hizmetlerin çeşitliliği bakımından kendi içinde dört şekilde sınıflandırılmaktadır. Bunlar; (20)   * Küresel lojistik üsler,  * Uluslar arası lojistik üsler,  * Bölgesel taşıma ve dağıtım üsleri,  * Yerel taşıma ve dağıtım üsleri.

Lojistik üs kavramının tarihsel gelişimi incelendiğinde kullanım alanının ilk olarak deniz ve havalimanları olduğu görülmektedir. Giderek yaşanan gelişmeler, uluslar arasılaşma gibi faktörlerin etkisi ile deniz ve havalimanlarının birbiriyle entegrasyonu gerçekleşmiştir. Bununla beraber bu bölgeler taşıma merkezi olarak ifade edilmeye başlanmıştır. Daha sonrasında taşıma merkezlerini de geçerek dağıtım merkezleri haline gelmişlerdir. Sonrasında ise yaşanan değişimin etkisi ile bir ülke geneline hakim olabilecek lojistik üsler kurulmuştur. (Şekil 1.5). Bu yaşanan değişimin nedenleri ise uluslararası etkileşim, hız, taşıma sistemlerinde entegrasyonun artması, hızlılık ve maliyet avantajı olarak ifade edilebilmektedir.(21)

Şekil 1.5. Lojistik Üs Gelişim Modeli.

Kaynak: “Taiwan’s Role as an International Logistics and Distribution Center: From the Perspectives of Instituting Policy Measures of Establishing Free Ports and of Providing Tax Incentives”, Council for Economic Planning and Development, The Executive Yuan, Taiwan, ROC, 29 Nisan 2004.

Farklı bir lojistik üs başlangıç modeli olarak da havalimanları öngörülmektedir. Lojistik üs haline dönüşmelerinin nedenleri olarak da yolcu ve kargo kapasitesinin fazla oluşu, geniş depolama alanlarının varlığı, yüksek kalitede alt yapı hizmetleri sunması, aynı zamanda yükleme-boşaltma yapabilme imkanı sağlıyor olması, karayolu, demiryolu ve denizyolu ile entegrasyon gibi kriterler sayılabilmektedir.(22)

Şekil 1. 6. Lojistik Üs Temel Özellikleri.

Kaynak: Eric Neubaur, The Ohio State University, Transportation Security, GEO 445 III Concepts and Methods.ppt, http://geog-www.sbs.ohio_state.edu/grads/bchastai/courses, Erişim Tarihi: 5.6.2004, Slayt No:41.

Yukarıdaki şekilde de açıkça gösterildiği üzere, daha dar anlamlı olarak doğan lojistik üs kavramı, zaman içerisinde genişleyerek çok daha kapsamlı bir kavram halini almıştır. Günümüzde lojistik üs kavramı, birçok entegre lojistik faaliyetin bir arada belirli bir bölgede gerçekleştirilmesini ifade etmektedir.(23)

4. Bir Lojistik Üs Olarak Türkiye

Türkiye, Avrupa, Asya ve Afrika kıtaları için stratejik noktada yer almaktadır. Balkanlar, Kafkaslar, Karadeniz, Akdeniz ve Ortadoğu gibi stratejik öneme sahip bölgelere, deniz, kara, hava ve demiryolu ile ulaşım sağlayabilmektedir.(24) Ayrıca coğrafi konumu nedeni ile Türkiye bir kavşak görevi üstlenmiş durumdadır. Şekil 1.7.’de Türkiye’nin sahip olduğu kuvvetli yönler belirtilmektedir.

Şekil 1. 7.  Türkiye’nin lojistik üs olma yolunda kuvvetli yönleri;

Genç ve dinamik nüfus

Dil avantajı

Üç tarafı denizlerle çevrili ve liman yapmaya elverişli bir altyapı

Maliyetlerin düşüklüğü

Kara taşımacılığında önemli bir filoya sahip olma

Türkiye pazar ekonomisi deneyimli büyük bir ülkedir. Üç tarafı denizlerle çevrili olan Türkiye bu sayede liman yapmaya elverişli bir altyapıya sahiptir. Kara taşımacılığında önemli bir filoya sahip olan Türkiye’nin aynı zamanda önemli boyutta bir insan kaynağı bulunmaktadır.(25)  

Türkiye lojistik sektöründe yaşanan alt yapı eksiklikleri, yasalardaki yetersizlikler ve sağlıklı bir master planlamasının yapılamaması nedeniyle yukarıda belirtilen bütün bu kuvvetli yönlerine rağmen lojistik üs olmayı başaramamıştır.

Ayrıca lojistik sektörü açısından Türkiye’nin karşı karşıya kaldığı çeşitli tehditler de bulunmaktadır.(26) Türkiye’nin dikkat etmesi gereken bu tehditler Şekil 1.8.’de belirtilmiştir. Lojistik üs olma yolunda birçok avantajı olan Türkiye, bu tehditleri göz önünde bulundurmak kaydıyla lojistik yarışında hızlı hareket ederek hak ettiği konumu kısa sürede elde edebilecektir.

Şekil 1. 8. Türkiye’nin karşı karşıya kaldığı tehditler.

SONUÇ

Türkiye mevcut coğrafi konumu, sahip olduğu insan kaynağı, liman yapmaya elverişli altyapısı, mevcut kara filosu ile lojistik açıdan dünya genelinde önemli bir üs olabilecek kapasiteye sahiptir. Türkiye batı ile doğu arasındaki kavşak konumu ile de zaman açısından önemli bir maliyet avantajı oluşturmaktadır.(27)

Lojistiğin ilerlemesi ülkelerin lojistik kapasitelerine bağlı olarak değişmektedir. Örneğin bazı bölgeler sahip oldukları kapasiteleri sayesinde lojistik açıdan büyük ilerlemeler gösterirken bazı bölgeler yeterince başarılı olamamıştır. Lojistik açıdan bölgesel değerlendirme coğrafik, fiziksel ve kurumsal altyapıya göre yapılmaktadır. Bu değerlendirmelerin sonuçları lojistiğin ilerlemesi için yapılması gerekenler konusunda kullanılmaktadır.(28)

Türkiye coğrafyasının lojistik bakış açısıyla önemli üstünlükleri vardır. Ülkemiz jeo-stratejik açıdan Asya ve Avrupa ile Karadeniz ve Akdeniz arasında köprü konumunda olup üç kıtanın kesişim noktasındadır. Bu bakış açısıyla Türkiye; Avrupa, Balkanlar, Karadeniz, Kafkaslar, Hazar, Orta Asya, Orta Doğu ve Kuzey Afrika ülkeleri için bir dağıtım ve toplama(aktarma) merkezi olabilecek özelliği ile uluslararası lojistik açısından çok uygun bir konumdadır. Ancak fiziksel ve kurumsal altyapı eksikliklerimiz vardır. Yani Türkiye, kendisi ile sınırlı kalmaksızın çevresindeki tüm coğrafyaya lojistik hizmet verebilecek bir kapasiteye sahiptir.(29)

Burada alt yapı eksiklikleri, taşımacılık alanındaki yetersizlikler, yasal düzenlemelerdeki eksiklikler gibi çeşitli sorunlar bulunmakta ama bütün bunların kapsamlı bir Master Planı ile çözümlenebileceği ve Türkiye’nin içinde bulunduğu coğrafya da lojistik üs haline gelebileceği beklenilmektedir.