önceki

yazdır

 Arş.Gör. Burcu İŞGÜDEN

RİSKLERDEN KORUNMA ARACI OLARAK FUTURES (VADELİ İŞLEM) SÖZLEŞMELERİ: BİR ARAŞTIRMA

ÖZET

Futures Sözleşmeler, oldukça az sayıdaki ürünlere, anlaşma büyüklüklerine ve sınırlı sayıdaki anlaşma tarihlerine dayalı olan forward sözleşmelerinin en yüksek derecede standartlaştırılmış halidir. Yapısal bir görüşten bakarsak, bir futures anlaşması, bir forward anlaşmasının uzmanlaştırılmış bir çeşidi olarak görülebilir. Futures sözleşmeler riskten korunmak ve riski yönetmek amacıyla gelişmiş ülkeler tarafından kullanılmasına rağmen ülkemizde 2005 yılına kadar futures piyasalar faal durumda değildi. Bu durumun en önemli nedenleri, ekonomik belirsizlikler, piyasa hakkında bilginin yetersizliği, vergilendirme ve muhasebe esaslarının yetersiz oluşudur. Vadeli İşlemler ve Opsiyon Borsası (VOB)’nın açılması, ülkemizde risk yönetimi kavramının giderek daha anlaşılır hale geldiğini göstermektedir. Fakat riskten korunma veya risk yönetimi kavramlarının vadeli işlemleri kullanan veya kullanmayı isteyen işletmelere tam olarak anlatılabildiği söylenemez. Muhasebe ve finans bölümlerinde çalışan personelin ve üst yöneticilerin eğitim ve bilgi yetersizliği bu piyasalarda işlem yapmalarını olumsuz etkilemektedir.

Bu çalışmada, yapılan araştırma kapsamında futures sözleşmelerin kullanım düzeyleri ve işletmelerin bu sözleşmeler hakkındaki düşünceleri incelenmiştir.

Anahtar kelimeler: Futures piyasalar, Futures sözleşmelerin kullanım amacı ve Türkiye’de futures piyasalar.

ABSTRACT

Futures contracts are the most standardized mode of forward contracts that are based on considerably small number of commodities, standard contract size and limited settlement dates. From a structual standpoint, a futures contract can be viewed as a specialized type of a forward contract. Although futures contracts was used for avoiding and managing risk by developed countries, in our country futures market was not active until 2005. The most important reasons of this stuation are economic indefiniteness, insufficiency of information about the future markets, taxtation and insufficiency of accounting principles. Begining of the Turkish Derivatives Exchange disclose the concept of risk management that has became more and more understandable recently. But concepts of avoiding risk or risk management haven’t been told perfectly to investors. Owing to insufficiency of information and education of staff and managers, who work in accounting and finance department in firms, transactions in futures market are affected negative.

In this study, within this investigation degree of using future contracts and business’s opinions about these contracts was analyzed.

Key words: Futures markets, intented use of futures contracts and futures markets in Turkey.

1.1.    Future Sözleşmeleri: Gelişimi, Tanımı ve Standardizasyonu

1972 yılında Bretton Woods (sabit kur) sisteminin sona ermesiyle birlikte döviz kurlarında dalgalanmalar meydana gelmiş ve bu durum firmaları döviz kuru riski ile karşı karşıya bırakmıştır. Ayrıca, uluslararası para piyasalarındaki faiz oranlarında meydana gelen dalgalanmalar yüksek faiz riski sorununu gündeme getirmiştir (1). Bu gelişmeler sonucunda, türev araçlar (forward, futures, opsiyon ve swap) söz konusu risklerden korunma aracı olarak kullanılmaya başlanmıştır.

1980’lerin sonuna kadar organize türev borsalar sadece gelişmiş ülkelerde mevcuttu, fakat 1980’lerin sonu ve 1990’ların başında gelişmekte olan ülkelerde de, bu ülkelerdeki ekonomik ve finansal gelişmeler sonucunda türev borsaların kurulmasında bir artış görülmüştür. Futures sözleşmeler önceleri tahıl ürünleri ile ilgili olarak yapılmıştır. Daha sonraları döviz, tahvil, hisse senetleriyle işlemler de yapılmaya başlanmıştır.

Osmanlı İmparatorluğu’nda borsa faaliyetlerinin başlamasıyla birlikte vadeli işlem uygulamalarına girilmiş ve bu işlemleri düzenleyen tüzükler çıkarılmıştır. İstanbul Borsası birinci dünya savaşında kapatılınca vadeli işlemlere son verilmiştir. Sadece tahvil ve hisse senedine mahsus olmak kaydıyla vadeli işlemlerin yapılmasına sonraki yıllarda izin verilmiştir. 1997 yılında Altın Borsasında altın futures sözleşmeleri, 2001 yılında İMKB'de başlatılan döviz futures sözleşmeleri işlem görmüştür. Türkiye'nin ilk özel borsası olan İzmir Vadeli İşlemler Borsası (VOBAŞ) 4 Şubat 2005 tarihinde faaliyete geçmiştir (2).

Futures piyasaları, belli miktardaki mal, döviz, altın, menkul kıymetin önceden belirlenen bir fiyattan, gelecekteki belirli bir tarihte teslim edileceğine ilişkin alım ve satım sözleşmelerinin yapıldığı, bu sözleşmelerin el değiştiği, üyelik esasına göre çalışan borsalardır. Bu borsalarda işlem gören sözleşmelere futures sözleşmeleri denilmektedir (3). Futures sözleşmelerinde, sözleşme süreleri ve tutarları, teslim edilecek varlığın tipi, teslim tarihi, teslim yeri ve teslim ile ilgili sözleşme satıcısına tanınacak seçenekler önceden belirlenmiştir.

Futures sözleşmeler, aslında asgari unsurları standart hale getirilmiş forward sözleşmeleridir. Borsalar tarafından gerçekleştirilen bu standardizasyonun amacı, sözleşmeyi daha çok alınır-satılır hale getirerek likiditenin artırılması, böylece forward sözleşmelerinde problem olan pozisyon kapatma işleminin kolaylaştırılmasıdır. Sözleşmeye konu olan kıymette standardizasyon, uzlaşma yönteminin fiziki teslimata dayalı olduğu futures sözleşmelerinde kıymetin ayırt edici tüm özelliklerinin tanımlanması şeklinde yapılır. Miktarda standardizasyon, sözleşmelerin büyüklüğü belirlenerek yapılır ve miktar standardizasyonu minimum işlem miktarı bilgisini sağlar. Borsalarda sözleşme fiyatında standardizasyon fiyat adımı ile sağlanır. Bu uygulama yatırımcıların işlemlerini istedikleri fiyat yerine borsanın belirlediği fiyattan gerçekleştirmelerini gerektirir. Futures sözleşmeleri sadece belirli aylarda işleme açılır ve böylelikle vadede standardizasyon sağlanır. Söz konusu uygulama nedeniyle yatırımcılar borsada yalnızca senenin belirli dönemleri ve belirli günleri itibarı ile işlem yapabilir.

Serbest piyasa ekonomilerinde kurlar, faizler ve mal fiyatları zaman içinde ciddi dalgalanmalar göstermektedirler. Bu nedenle de geleceğe ilişkin kur, faiz, fiyat belirsizliği ve risk artmakta, birçok yatırım ve üretim kararı da bu durumdan etkilenmektedir. İthalat veya kredi kullanmak suretiyle, birçok firma ve banka pasifinde yabancı para ile değerlenen kaynak bulundurmakta, yabancı para değerinde oluşan ciddi bir artış da bu kurumları kur riski ile karşı karşıya getirmektedir. İhracat ve kredi vermek suretiyle aktifte yabancı para ile değerlenen kıymet bulundurulduğunda, yabancı para değerinde meydana gelen düşmeden kaynaklanan zarar riski ile karşı karşıya kalınmaktadır (4).

Gelişmekte olan piyasalarda türev borsaların kurulmasına ilişkin araştırmalar yapılmıştır. Bunlardan çalışmalardan biri Bricheux, Savre ve Tachon (1992) tarafından yapılmıştır. Bu çalışmada başarılı bir vadeli işlem piyasasının geliştirilmesi için üç temel özellik belirlenmiştir. Birincisi, vadeli işlem piyasası kurma koşulları (yasal, düzenleyici, politik ve ekonomik ortam); ikincisi, vadeli işlem sözleşmesi geliştirme koşulları (fiyat dalgalanmaları, dayanak varlıklardaki risk, geniş spot piyasa, spot piyasanın gelişmişliği, aracı kurumların gelişmişliği ve etkinliği); üçüncüsü, sözleşmelerin başarılı olması sağlayacak koşullar (piyasa ortamı, iyi tasarlanmış sözleşme ve azimli bir borsa). Bir başkası da, Ersen ve Karagözoğlu (2003)’nun yaptıkları ve gelişmekte olan 10 ülkenin borsalarında 183 adet türev sözleşmesinin piyasa sunulduğu ve bunların çoğunun mali varlıklara dayalı (hisse senedi, döviz, faiz) future sözleşmeleri olduklarını ortaya çıkaran çalışmadır. Çıkan sonuçlara göre gelişmekte olan ülke borsaları tarafından sunulan bu sözleşmelerin % 45’i ortalama 2,75 yıl sonra başarısız olmaktadır. Başarılı olan türev sözleşmeler arasında hisse senedi, faiz oranı ve döviz kuru sözleşmeleri en çok işlem görenler alarak bildirilmektedir (5).

1.2.    Futures Sözleşmelerin Özellikleri, İşleyişi ve Çeşitleri

Futures sözleşmeler temel özelliği, fiyat dışındaki diğer unsurların standart olmasıdır. Fiyat ise, sözleşmenin düzenlendiği tarihte belli olur. Future sözleşmeler organize piyasalarda işlem görürler ve böylece sözleşmeye uymama riski ortadan kalkar. Futures sözleşmeler piyasa fiyatına bağlı olarak değerlemeye tabi tutulur ve ortaya bir kar veya zarar rakamı çıkar. Sözleşmeye bağlı olarak ortaya çıkan kar ise ilgili tarafa ödenir, zarar ise tahsil edilir.

Futures sözleşmelerinin bir başka özelliği, vadeli piyasaların aksine, pozisyon tutan birinin, bu pozisyonu vade sonuna kadar bekletmek zorunda olmamasıdır. Kişi, zaman içerisinde aynı tarihli ve aynı sayıda gelecek sözleşmesi üzerinden, karşı ticarete giderek pozisyonu kapatabilir (6).

Futures sözleşmelerinde yer alan taraflar arasındaki değişim işlemleri takas odalarında gerçekleştirilir. Takas odaları tarafların birbirleri ile karşı karşıya gelmeden önce işlem yapmalarına yardımcı olur. Futures işlemlerinde sözleşmenin tarafları yükümlülüklerini bir takas merkezine karşı yerine getirir. Takas merkezi taraflardan biri yükümlülüğünü yerine getiremediğinde söz konusu yükümlülüğü kendisi yerine getirerek sözleşmenin karşı tarafında yer alan kişiyi mağdur etmez. Takas merkezi bu sorumluluğu yerine getirme görevini kendi varlıklarıyla değil, vadeli işlem piyasalarında işlem yapan üyelerden aldıkları işlem teminatları ve güvence fonlarıyla garanti altına alır. İşlem teminatları her ülkenin ekonomik ve politik şartlarına göre belirlenir.

Futures işlemlerinin bir diğer özelliği ise, vade sonuna kadar her gün vadeli fiyattaki değişmelere paralel olarak takas merkezi nezdinde açtırılan teminat hesapları arasında nakit transferi şeklinde günlük piyasa ayarlamaları (marking-to-market) yapılmasıdır. Teminat hesaplarındaki para sürdürme teminatı (maintenance margin) adı verilen belirli bir seviyenin altına düştüğünde borsa müdahale eder ve teminat tamamlama çağrısı (margin call) denilen ek bir nakit paranın getirilmesini ister. İstenen para getirilmezse borsa ilgili kişinin pozisyonlarını piyasada kapatarak zincirleme reaksiyona sebep olabilecek bir riski büyümeden önlemiş olur(7).

Futures sözleşmelerinde maksimum fiyat değişimi için günlük olarak tespit edilmiş sınırlar vardır. Eğer, bir sözleşme bu sınıra ulaşmışsa, bu sınırın ötesindeki bir başka işleme izin verilmemektedir (8).

Futures sözleşmelerin sona erdirilmesi nakit ödeme, ters işlem yapmak suretiyle ya da fiziksel teslim ile olmaktadır. Pozisyon kapatma işlemlerinden en sık karşılaşılanı ters işlem yapmaktır. Bu durum futures sözleşmelerin spekülasyon amacı ile yapıldığını göstermektedir. Zaten bir kısım futures sözleşmeler fiziksel teslime imkan vermemektedir.

Futures sözleşmeler, korunma, spekülasyon ve arbitraj amaçlarıyla kullanılmaktadır: Korunma (Hedging), gelecekteki mal, hisse senedi, döviz fiyatlarında ve faiz oranlarında meydana gelecek hareketlerin sebep olduğu risklerden korunma işlemidir. Spekülasyon (Speculation), tahmin ve beklentilere dayanarak fiyat artışlarından kar elde etmek amacıyla alım-satım yapılmasıdır. Arbitraj, aynı ve eşit miktardaki bir malın eş zamanlı olarak bir piyasadan alınıp diğer piyasada avantajlı bir fiyattan satılarak, riske girmeden fiyat farklılıklarından kar elde edilmesidir (9).

Future sözleşmeler; ticari mal, faiz, endeks ve döviz futures sözleşmeleri olmak üzere genelde dört grupta toplanmaktadır.

1.3.    Futures Piyasaların Türkiye’deki Durumu

2001 krizini takiben ekonomik göstergelerde sağlanan iyileşme ülkemizde Şubat 2005 itibariyle Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası’nın (VOB) kurulabilmesi için uygun zemini yaratmıştır. Borsası’nın temel hedefi, fiyat, faiz ve kur risklerine karşın etkin bir risk yönetimine imkan sağlayacak araçları sunmaktır. Bu işlevi ile Maliye Bakanlığı para ve kur politikalarının etkin bir şekilde yürütülmesi ve kur risklerinin öngörülebilmesi açısından oldukça önemli ve etkin piyasa konumuna gelmiştir (10).

Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası’nın kurulması amacıyla hukuki düzenlemeler yapılması kapsamında, Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsalarının Kuruluş ve Çalışma Esasları Hakkında Yönetmelik hazırlanmış ve Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş. (VOBAŞ) unvanı altında bir vadeli işlem borsası kurulmuştur. Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası İzmir’de faaliyet göstermektedir ve Türkiye'nin ilk vadeli ve opsiyon işlemleri borsası olması yanında ilk özel borsa olma özelliğini de taşımaktadır. İşlem, takas ve faaliyet esasları, Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası Yönetmeliği ile belirlenmiştir. Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası, ilgili mevzuat hükümlerine uygun olarak, vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerinin ve türev araçların alınıp satılacağı piyasaları oluşturmayı amaçlamaktadır. VOB tarafından yürütülen çalışmalar neticesinde öncelikle pamuk, buğday, döviz, faiz ve İMKB endeksi gibi ürünlerde vadeli işlemlere başlanmıştır.

Borsanın üyeleri sadece bankalar ve aracı kurumlardan oluşmaktadır. Dünyaya baktığımızda bireylerinde bazı borsalarda belirli üye kategorilerinde katılım gerçekleştirdiği görülmektedir. Bugün gelinen noktada, dünyada ilk 500 büyük firma türev araçları kullanırken, küçük firmaların ise yaklaşık % 60’ı vadeli işlem sözleşmeleri kullanmaktadır (11).

Uluslararası gelişmelere paralel olarak, riskten korunma amaçlı yeni finansal ürünlerin ülkemizde kullanılmaya başlanılması, finansal sistemin gelişimi ve sermaye piyasalarının derinleşmesi açısından önem arz etmektedir. Bu piyasaların güven ve istikrar içinde çalışması, ekonomik dalgalanmalardan kaynaklanan risklerin etkin bir şekilde yönetilmesine bağlıdır. Bugün vadeli işlemler dünyada hızla gelişim gösteren finansal piyasalardır. Vadeli işlem hacmi sadece gelişmiş ülkelerde değil, gelişmekte olan ülkelerde de artış göstermektedir. Bu ülkeler arasında Hindistan, Meksika, Brezilya sayılabilir. Ülkemizde türev ürünlerin (forward, futures, opsiyon ve swap) kullanılmasında ve türev piyasaların faaliyete geçmesinde bir hayli geç kalınmıştır. Bu durumun sebepleri arasında ülkemizdeki siyasi ve ekonomik istikrarsızlık dönemlerinin yarattığı olumsuzluklar, potansiyel kullanıcıların futures sözleşmeler hakkında bilgi sahibi olmayışı, yakın zamana kadar söz konusu sözleşmeler açısından bireysel kullanıcıların işlem yapacağı bir piyasanın var olmayışı, vergileme ve muhasebe düzenlemelerine ilişkin belirsizlikler veya yetersizlikler sayılabilir. Türkiye’de de sağlam bir finansal yapısının oluşturulması gerekmektedir; fakat bunun kısa vadede gerçekleşmesi söz konusu değildir. İşletmelerin mutlaka vadeli işlem piyasalarına ihtiyaçları vardır. İleriye dönük planların daha iyi yapılabilmesi ve yabancı pazarlarda rekabetçi olabilmek için vadeli işlem ürünlerinin kullanılması gerekmektedir. Burada önem kazanan bir diğer konu da, Borsa’nın maliyetlerinin düşük olmasının gerekliliğidir. Bu nedenle VOB’un amaçlarından birisi de Türkiye şartlarına uygun bir borsa oluşturmak olarak belirlenmelidir; aksi takdirde, vadeli işlem sözleşmelerin yapılması zordur. Bu durumda, eğitimin ve daha önceki deneyimlerin ne kadar önemli olduğu anlaşılmaktadır. Bu ürünlerin nasıl kullanılacağının piyasa tarafından öğrenilmesi gerekmektedir. Bu konuda, VOB’un eğitimlerini yoğun bir şekilde sürdürmesi gerekmektedir. Bu eğitimlerde türev araçlarla ilgili teknik bilgilere ve riskin yönetiminde bu araçların nasıl kullanıldığı, avantajlarının neler olduğu gibi konulara değinilmelidir. Türev piyasalar ve bu piyasalardaki araçların etkin bir şekilde kullanılmasında uzmanlaşma son derece önemlidir.

Vadeli İşlemler Borsası’na yabancı yatırımcıların ilgisi oldukça yüksektir. Mevcut müşterilerin % 20’si yabancı yatırımcılardan oluşmaktadır. Yabancı yatırımcılar kendi ülkelerinde de bu işlemleri yaptıkları için bu konuda bilgilidirler ve Türkiye’deki yatırımcılar gibi bir öğrenme sürecine ihtiyaçları yoktur. Yabancı yatırımcıların da işlem hacmini arttırmak için vergileme konusundaki belirsizliklerin kaldırılması gibi iyileştirmelere ihtiyaç vardır (12).

2.           Araştırma

İşletmelerin riskten korunma aracı olarak, futures işlemleri kullanım düzeyleri ve bu sözleşmeler hakkındaki düşünceleri ankete katılan işletmelerin bulundukları sektör ve ankete cevap veren katılımcıların eğitim düzeyleri dikkate alınarak incelenmiştir. Yapılan anket uygulaması sırasında, katılımcıların futures işlemleri ve kullanımlarına dair bilgi sıkıntısı çektikleri gözlemlenmiştir. Bu sıkıntıların kaynağı olarak bazı katılımcılar İZVOB tarafından yeterli bilgilendirmenin yapılmadığını ileri sürerken, bazı katılımcılar da eğitim konusundaki yetersizlikleri dile getirmişlerdir.

2.1.     Araştırmanın Amacı

Araştırmanın amacı, işletmelerin risklerden korunma aracı olarak, futures sözleşmeleri kullanıp kullanmadıklarını ve bu sözleşmelere bakış açılarını öğrenmektir.

2.2.     Araştırmanın Örneklemi

Araştırmanın örneklemini Balıkesir il merkezinde, Gönen ve Bandırma ilçelerinde faaliyet gösteren anonim ve limited şirketler oluşturmaktadır. Ankete cevap vermeyi kabul eden işletmelerin muhasebe ve finans bölümü müdürleri ile görüşülmüştür. Ankete cevap vermeyen işletmeler futures (vadeli işlem) sözleşmelerini hiç kullanmadıklarını ve bu konuda hiçbir bilgilerinin olmadığını belirtmişlerdir. 56 adet anket üzerinden değerlendirme yapılmıştır.

2.3.     Verilerin Toplanması ve Analizi

Araştırma ile ilgili veriler anket tekniği yoluyla elde edilmiştir. Anket soruları, Türkiye Sermaye Piyasası Aracı Kuruluşları Birliği (TSPAKB) bünyesindeki “Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasaları Çalışma Platformu” tarafından gerçekleştirilen anket çalışmasından esinlenerek geliştirilmiştir. Anket sorularının güvenilirliği test edilmiş ve Alpha sayısı 0,8387 olarak bulunmuştur.

Anketin birinci bölümünde tanıtıcı bilgilere yönelik sorular sorulmuştur. Diğer bölümde yer alan sorular için 5’li likert ölçeği kullanılmıştır. Anket yoluyla toplanan veriler için veri tipine bağlı olarak Frekans Yüzde analizleri kullanılmıştır.

Verilerin çözümlenmesi SPSS For Windows 11.5 istatistik paket programından yararlanılarak yapılmıştır. Yapılan çözümlemeler sonucunda elde edilen bulgular tablolara dönüştürülmüş ve yorumlanmıştır.

2.4.     Demografik Bulgular

Çalışmanın bu kısmında, anketin birinci bölümünü oluşturan, demografik özelliklere ait sorular üzerinde durulmuştur. Ankete katılanların demografik sorulara ilişkin cevaplarının yüzde analizleri Tablo.1, Tablo.2, Tablo.3 ve Tablo.4 ‘te verilmiştir. Tablo.5’ te ankete katılanların futures sözleşmeler ile ilgili ifadelere verdikleri cevapların ortalamaları gösterilmiştir.

Tablo.1. Sektör

Anket formlarından elde edilen verilere göre, ankete katılan işletmelerin sektörel dağılımları Tablo.1’de gösterilmektedir. Ankete katılan işletmeler içerisinden % 8,9’u (5 işletme) Ambalaj/Teneke/Matbaa, % 26,8’i (15 işletme) Gıda, % 12,5’i (7 işletme) Hayvancılık, % 25’i (14 işletme) İmalat, % 8,9’u (5 işletme) İnşaat/Yapı Malzemeleri, %8,9’u (5 işletme) Madencilik ve %8,9’u (5 işletme) Tekstil/Dokuma sektörlerinde faaliyet göstermektedir.

Tablo.2. Sektördeki Çalışma Süresi

İşletmelerin faaliyet gösterdikleri sektörde ne kadar zamandır bulundukları Tablo.2’de gösterilmektedir. Ankete katılan işletmelerin % 5,4’ü (3 işletme) 1-5 yıl, % 10,7’si (6 işletme) 6-10 yıl, % 26,8’i (15 işletme) 11-15 yıl, % 25’i (14 işletme) 16-20 yıl ve % 32,1’i (18 işletme) 20 yıl ve daha fazla süredir bulundukları sektörde faaliyet göstermektedir.

Tablo.3. Çalışan Personel Sayısı

Tablo.3’de ankete katılan işletmelerde çalışan personel sayıları gösterilmektedir. Ankete katılan işletmelerin % 23,2’si (13 işletme) 25 ve altında sayıda, % 35,7’si (20 işletme) 26-50 arasında, % 14,3 (8 işletme) 76-100 arasında, % 7,1 (4 işletme) 101-125 arasında ve % 7,1 (4 işletme) 151 ve üstü sayıda personel çalıştırmaktadır.

Tablo.4. Eğitim Durumu

Tablo.4’te ankete katılan işletmelerde anket cevap veren kişilerin eğitim durumları gösterilmektedir. Şirket adına ankete cevap verenlerin % 25’i (14 kişi) lise mezunu, % 3,6 (2 kişi) teknik lise mezunu, % 28,’sı (16 kişi) yüksek okul mezunu ve % 42,9 (24 kişi) üniversite mezunudur. Bu kişiler işletmelerde muhasebe bölümü müdürü, finansman bölümü müdürü, muhasebe şefi gibi unvanlar altında çalışmaktadırlar.

Tablo.5. Futures Sözleşmeler İle İlgili İfadelerin Ortalamaları

Ankete katılanlardan futures sözleşmeler ve kullanımları ile ilgili olarak hazırlanan ifadelere katılma derecelerini bildirmeleri istenmiş ve elde edilen sonuçların ortalamaları alınarak Tablo.5’te gösterilmiştir. İfadelere katılma dereceleri 1’den 5’e kadar (1=Kesinlikle Katılmıyorum, 2=Katılmıyorum, 3=Kararsızım, 4=Katılıyorum, 5=Kesinlikle Katılıyorum) oran ölçeği kullanılarak oluşturulmuştur Ankete katılanlar, futures sözleşmelerin risklerden korunma aracı olarak kullanımı konusunda kararsız kalmışlardır (ort=3,27). Fiyat hareketlerinden kar elde etme amaçlı olarak futures sözleşmelerin kullanımı konusunda ankete katılanlar kararsızlık yaşamaktadırlar (ort.=3,16). Ankete katılanların piyasada oluşan yanlış fiyatlardan kazanç sağlamak (arbitrage) amacıyla futures işlemlerini kullanma konusuna katılmadıkları saptanmıştır (ort.=2,89). Ankete katılanlar futures piyasasında işlem yapmaları durumunda, bu piyasayı kullanmanın müşteri hesaplarında artış yaratacağı konusunda da kararsız oldukları görülmektedir (ort.=3,11). Türkiye'de futures piyasasının açılmasının sermaye piyasalarına yabancı ve yerli kurumsal yatırımcıların gelişini olumlu etkileyeceği konusunda da yine ankete katılanların kararsız kaldıkları, net olarak görüş bildiremedikleri saptanmıştır (ort.=3,43). Ankete katılanlar futures işlemleri ile firmalarının belirsiz geleceğini tahmin edebilir hale gelebilecekleri görüşüne katılmamaktadır.

2.5.     Analiz Bulguları

Çalışmanın bu kısmında, futures sözleşmeler ve kullanımlarına ilişkin olarak ankette yer alan ifadeler ile ankete katılan işletmelerin sektörleri ve ankete işletme adına cevap veren katılımcıların eğitim düzenleri arasında ilişki olup olmadığını incelemek amacı ile ki-kare testi yapılmış ve sonuçlar değerlendirilmiştir.

H1: İşletmenin faaliyette bulunduğu sektör ile piyasa riskine karşı korunmak amacıyla futures sözleşmelerinin kullanımı arasında anlamlı bir ilişki vardır.

Tablo.6. Sektör & Piyasa riskinden korunma

H1 hipotezine ait ifadenin p değeri 0,05’ten küçüktür, bu nedenle H1 hipotezi kabul edilmiştir (p=0,002). Piyasa riskine karşı futures sözleşmelerinin kullanımı konusunda araştırmada ele alınan tüm sektörlerde (ambalaj/teneke/matbaa, gıda, hayvancılık, imalat, inşaat/yapı malzemeleri, madencilik, tekstil/dokuma) genel algılama olumlu yönde olmakla birlikte (Katılıyorum + Kesinlikle Katılıyorum=27), bu konu hakkında kararsız kalanlarında sayısının (Kararsızım=19) yüksek olduğu göze çarpmaktadır.

H2: İşletmenin faaliyette bulunduğu sektör ile fiyat hareketlerinden kar elde etmek amacıyla futures sözleşmelerinin kullanımı arasında anlamlı bir ilişki vardır.

Tablo.7. Sektör & Kar elde etme

H2 hipotezine ait ifadenin p değeri 0,05’ten küçüktür, bu nedenle H2 hipotezi kabul edilmiştir (p=0,001). Fiyat hareketlerinden kar elde etmek amacıyla future sözleşmelerin kullanımı konusunda genellikle olumlu görüş belirtmekle birlikte (Katılıyorum+Kesinlikle Katılıyorum=24), gıda ve inşaat/yapı malzemeleri sektörlerinde bu görüşü desteklemeyenler de (Kesinlikle Katılmıyorum+Katılmıyorum=13) olmuştur. Yine madencilik dışındaki tüm sektörlerde futures sözleşmelerinin fiyat hareketlerinden kar elde etmek amacıyla kullanımı konusunda kararsız kalanların da olduğu (Kararsızım=19) dikkat çekmektedir.

H3: İşletmenin faaliyette bulunduğu sektör ile piyasada oluşan yanlış fiyatlardan kazanç sağlamak (arbitrage) amacıyla futures sözleşmelerinin kullanımı arasında anlamlı bir ilişki vardır.

Tablo.8. Sektör & Arbitraj

H3 hipotezine ait ifadenin p değeri 0,05’ten küçüktür, bu nedenle H3 hipotezi kabul edilmiştir (p=0,021). Arbitraj amacıyla futures sözleşmelerinin kullanımı konusunda katılımcıların çoğu net bir fikir belirtmemiştir (Kararsızım=27). Ambalaj/Teneke/Matbaa dışındaki sektörlerde faaliyet gösteren işletmeler arbitraj amaçlı olarak futures sözleşmelerinin kullanımı konusunda olumsuz görüş bildirmişlerdir (Kesinlikle Katılmıyorum+Katılmıyorum=16).

H4: İşletmenin faaliyette bulunduğu sektör ile müşteri hesaplarında artış yaratacağı gerekçesiyle futures sözleşmelerinin kullanımı arasında anlamlı bir ilişki vardır.

Tablo.9. Sektör  & Müşteri hesaplarında artış

H4 hipotezine ait ifadenin p değeri 0,05’ten küçüktür, bu nedenle H4 hipotezi kabul edilmiştir (p=0,000). Futures sözleşmelerinin kullanımının müşteri hesaplarını arttıracağına ilişkin genel algılama olumludur, hayvancılık sektörü hariç diğer sektörlerdeki işletmeler bu görüşe katılmaktadırlar (Katılıyorum=25). Fakat yine bu konuda kararsız kalanlarında olduğu görülmektedir, özellikle gıda, imalat ve inşaat sektöründe faaliyet gösteren işletmelerde belirsizlik görülmektedir. Futures sözleşmelerinin kullanımının müşteri hesaplarındaki artış üzerinde etki olmayacağını düşünenler de vardır. Bunlar gıda, hayvancılık, imalat ve tekstil/dokuma sektörlerinde yer almaktadırlar (Kesinlikle Katılıyorum+Katılmıyorum=16).

H5: İşletmenin faaliyette bulunduğu sektör ile sermaye piyasalarına yabancı ve yerli kurumsal yatırımcıların gelişini olumlu etkileyeceğini nedeniyle futures sözleşmelerinin kullanımı arasında anlamlı bir ilişki vardır.

Tablo.10. Sektör & Yatırımcılar

H5 hipotezine ait ifadenin p değeri 0,05’ten küçüktür, bu nedenle H5 hipotezi kabul edilmiştir (p=0,001). Katılımcılar (madencilik sektörü hariç) Türkiye’de futures piyasasının açılmasının sermaye piyasalarına yabancı ve yerli kurumsal yatırımcılar kazandıracağı görüşüne olumlu bakmaktadırlar (Katılıyorum=28). Bunun yanı sıra, bu piyasanın yerli ve yabancı yatırımcı açısında sağlayacağı katkı konusunda kararsız kalanlar da olmuştur (Kararsızım=23).

H6: İşletmenin faaliyette bulunduğu sektör ile belirsiz geleceği tahmin edebilir duruma gelmek amacıyla futures sözleşmelerinin kullanımı arasında anlamlı bir ilişki vardır.

Tablo.11. Sektör & Belirsizlik

H6 hipotezine ait ifadenin p değeri 0,05’ten küçüktür, bu nedenle H6 hipotezi kabul edilmiştir (p=0,000). Future işlemlerini kullanarak firmanın geleceğini tahmin edebilir duruma gelebileceklerini düşünenler olduğu gibi bu konuda kararsız kalan katılımcıların çokluğu dikkat çekmektedir (Katılıyorum=11, Kararsızım=28). Özellikle gıda ve imalat sektöründe faaliyet gösteren işletmelerin geleceği tahmin etme futures sözleşmelerden yararlanma konusunda daha kararsız oldukları görülmektedir. Futures sözleşmeleri sayesinde belirsiz geleceğin tahmin edilebileceği konusuna katılmayanlar da bulunmaktadır (Kesinlikle Katılmıyorum+Katılmıyorum=17).

H7: Eğitim düzeyi ile piyasa riskine karşı korunmak amacıyla futures sözleşmelerinin kullanımı arasında anlamlı bir ilişki vardır.

Tablo.12. Eğitim & Piyasa riskinden korunma

H7 hipotezine ait ifadenin p değeri 0,05’ten büyüktür, bu nedenle H7 hipotezi reddedilmiştir (p=0,069). Eğitim düzeyleri dikkate alınarak inceleme yapıldığında piyasa riskine karşı korunmak amacıyla futures işlemlerinin kullanımı ile ilgili olarak toplam 40 üniversite ve yüksek okul mezununun (üniversite=24 + yüksek okul=16) 22 tanesi olumlu görüş bildirirken, 16 lise mezununun (lise=14 + teknik lise=2) 4’ü olumlu görüş bildirmiştir. Toplama dikkat edildiğinde kararsızların sayısının da az olmadı dikkati çekmektedir (Toplam Karasızım= 19).

H8: Eğitim düzeyi ile fiyat hareketlerinden kar elde etmek amacıyla futures sözleşmelerinin kullanımı arasında anlamlı bir ilişki vardır.

Tablo.13. Eğitim & Kar elde etme

H8 hipotezine ait ifadenin p değeri 0,05’ten büyüktür, bu nedenle H8 hipotezi reddedilmiştir (p=0,056). Eğitim düzeyleri dikkate alınarak inceleme yapıldığında fiyat hareketlerinden kar elde etmek amacıyla futures işlemlerinin kullanımı ile ilgili olarak genel eğilim olumlu yöndedir (Katılıyorum + Kesinlikle Katılıyorum= 24 kişi). Olumlu yönde görüş bildirenlerin genellikle üniversite ve yüksek okul mezunu olduğu görülmektedir. Diğer yandan, bu konu hakkında kararsız olan katılımcıların genellikle lise ve teknik lise mezunları olduğu görülmektedir.

H9: Eğitim düzeyi ile piyasada oluşan yanlış fiyatlardan kazanç sağlamak (arbitrage) amacıyla futures sözleşmelerinin kullanımı arasında anlamlı bir ilişki vardır.

Tablo.14. Eğitim 6 Arbitraj

H9 hipotezine ait ifadenin p değeri 0,05’ten büyüktür, bu nedenle H9 hipotezi reddedilmiştir (p=0,354). Piyasada oluşan yanlış fiyatlardan kazanç sağlamak (arbitrage) amacıyla futures işlemlerinin kullanımı hakkında katılımcıların çoğu kararsız kalmışlardır (Kararsızım= 27 kişi). Eğitim düzeyinin düşük veya yüksek olması arbitraj amacıyla futures işlemlerinin kullanımı hakkına net bir fikir oluşmasında etkili olmamıştır.

H10: Eğitim düzeyi ile müşteri hesaplarında artış yaratacağı gerekçesiyle futures sözleşmelerinin kullanımı arasında anlamlı bir ilişki vardır.

Tablo.15. Eğitim & Müşteri hesaplarında artış

H10 hipotezine ait ifadenin p değeri 0,05’ten büyüktür, bu nedenle H10 hipotezi reddedilmiştir (p=0,405). Müşteri hesaplarında artış yaratacağı gerekçesiyle futures sözleşmelerinin kullanımı konusundaki genel eğilim olumludur (Katılıyorum= 25 kişi). Bu konu ile ilgili ifadeye üniversite ve yüksek okul mezunu kişilerin katılımı, lise ve teknik lise mezunlarına göre daha yüksektir.

H11: Eğitim düzeyi ile sermaye piyasalarına yabancı ve yerli kurumsal yatırımcıların gelişini olumlu etkileyeceği nedeniyle futures sözleşmelerinin kullanımı arasında anlamlı bir ilişki vardır.

Tablo.16. Sektör & Yatırımcılar

H11 hipotezine ait ifadenin p değeri 0,05’ten büyüktür, bu nedenle H11 hipotezi reddedilmiştir (p=0,090). Eğitim düzeyleri incelendiğinde, sermaye piyasalarına yabancı ve yerli kurumsal yatırımcıların gelişini olumlu etkileyeceği nedeniyle futures sözleşmelerinin kullanımı konusunda genel eğilim olumludur (Katılıyorum + Kesinlikle Katılıyorum= 28 kişi). Olumlu görüş bildirenlerin çoğunluğu üniversite ve yüksek okul mezunlarından oluşmaktadır (Üniversite=10 + Yüksek okul= 13). Fakat diğer yandan, bu konuda kararsız kalan katılımcılarında çoğunlukta olduğu gözlemlenmiştir ve her eğitim düzeyinden kararsız kalan katılımcıların olduğu görülmektedir (Toplam Kararsızım= 23).

H12: Eğitim düzeyi ile belirsiz geleceği tahmin edebilir duruma gelmek amacıyla futures sözleşmelerinin kullanımı arasında anlamlı bir ilişki vardır.

Tablo.17. Eğitim & Belirsizlik

H12 hipotezine ait ifadenin p değeri 0,05’ten büyüktür, bu nedenle H12 hipotezi reddedilmiştir (p=0,496). Belirsiz geleceği tahmin edebilir duruma gelmek amacıyla futures sözleşmelerinin kullanımı konusunda katılımcıların kararsız kaldıkları görülmektedir (Kararsızım= 28 kişi). Kararsız kalanların çoğunluğunu üniversite ve yüksek okul mezunların oluşturduğu dikkati çekmektedir (Üniversite=12 + Yüksek okul= 11).

Sonuç

Future işlemlerinin temel amacı, mal veya finansal araç satan ve satın alanların fiyat değişiklileri karşısında, riskten korunmalarını sağlamak, tasarruf yapmak isteyenlere ise yeni yatırım imkanları yaratmaktır. Bu amaçlar göz önüne alınarak değerleme yapıldığında, future piyasaların faydalarının farkına varılmaktadır.

Araştırma süresince katılımcıların, riskten korunmada future işlemlerin yapısı itibariyle, faydasının bulunacağını düşündükleri gözlemlenmiştir. Yapılan araştırma sonucunda da future işlemlerin, piyasa riskinden korunma ve fiyat hareketlerinden kar elde etme amacıyla kullanılmasına ilişkin olumlu görüşler dikkat çekmektedir. Fakat araştırmadan çıkan sonuçlardan bazı yatırımcıların bu işlemleri gerçekleştirme konusunda tereddüt yaşadıkları da anlaşılmaktadır. Future işlemlere ilişkin uzmanlaşma gerektiren konularda katılımcılar net bir fikir bildirmemişlerdir. Future işlemlerin kullanımı sayesinde müşteri hesaplarında artış yaşanacağı ve bu durumun yerli ve yabancı yatırımcının gelişini olumlu etkileyeceği görüşü hakkındaki genel eğilim olumludur. Fakat yine bu konulara da cevap verme veya fikir yürütme açısından çekimser kalanlar olduğu belirlenmiştir. Future işlemler hakkında kafalarda oluşan soru işaretlerinin sebepleri arasında, şimdiye kadar ki ekonomik dalgalanmalar, vadeli işlem borsasının 2005’e kadar faal olmaması, risk yönetimi kavramının yatırımcılara yeterince açıklanamaması sayılabilir. 2005’te açılmış olan Vadeli İşlemler Borsası teknik yapısını ve personelini geliştirmiş olsa da, yatırımcıların eğitimi konusunda yeterli çalışma göstermediği düşünülmektedir. Vadeli İşlemler Borsası tarafından hazırlanmış olan yatırımcı rehberi gibi basılı kaynaklarda yatırımcıya risk kavramı ve risk yönetimi, riskten korunma amacıyla düzenlenen vadeli işlem sözleşmeleri ve riske karşı nasıl önlem alınacağı konularında detaylı ve anlaşılır bilgi verilmemektedir. Vadeli işlem sözleşmeleriyle ne çeşit işlemlerin yapılabileceği konusunda örnekler gösterilmekte, fakat bu örnekler konunun detaylarının anlaşılması için yeterli veriyi oluşturmamaktadır. Belirsiz geleceği tahmin edebilmek için future sözleşmelerden yararlanma konusunda kararsız kalan yöneticilerin, bilgi yetersizliklerinin bu durumu doğruladığı görülmüştür. Eğitim düzeyinin üniversite, yüksek okul, lise veya teknik lise olması futures işlemlerinin kullanımına ve bu konuda uzmanlaşma sağlanmasına katkıda bulunmamaktadır. Fakat anket cevaplamaları sırasında yapılan gözlem sonucu, üniversite ve yüksek okul mezunu katılımcıların futures işlemleri hakkında daha kolay görüş bildirdikleri, bu konularda uzmanlıkları olmasa da öğrenimleri sırasında almış oldukları dersler sayesinde yüzeysel bilgiye sahip oldukları görülmüştür.

Vadeli İşlemler Borsası; fiyat, faiz ve kur risklerine karşın etkin bir risk yönetimine imkan sağlayacak araçlar sunmaya çalışmakta ve portföyünü geliştirmeye devam etmektedir. Fakat Vadeli İşlemler Borsası da farkındadır ki, Türkiye’deki yatırımcıların gerek futures sözleşmeleri gerekse diğer vadeli işlem sözleşmelerini ele alana bir öğrenme sürecine ihtiyacı vardır.