Doç. Dr. Edip ÖRÜCÜ

OTEL İŞLETMELERİNDE MONOTONLUK SORUNU VE ALINABİLECEK ÖNLEMLER

1-   GİRİŞ

Monotonluk iş görenler için bir şikayet ve tatminsizlik kaynağıdır. Diğer bir anlatımla; iş görenlerin şikayet ve tatminsizlikleri arttıkça, işten bıkkınlık, yorgunluk artacak, sonuç olarak da monotonluk ortaya çıkacaktır.Bu kapsamda araştırma öncelikle monotonluk konusunu içeren kuramsal bilgilere yer verilerek düzenlenmiştir..

İnsan ilişkilerinin daha önemli olduğu otel işletmelerinde, iş yerindeki monotonluğu giderecek çeşitli yöntemler, öneriler geliştirerek, işgörenlerin verimliliğini arttırma ve işten bıkkınlık duygusunu yok etme çabalarına ihtiyaç vardır. Bu noktadan hareketle çalışmada; otel işletmelerinde çalışan personelin işlerinden duydukları monotonluk derecesini tespit etmek, eğer monotonluk varsa buna neden olan faktörleri belirlemek ve çözüm önerileri getirmek amaçlanmıştır.Bu amaçla Muğla-Marmaris yöresindeki otel işletmelerinde  bir alan araştırması yapılmıştır.Araştırmanın verileri SPSS paket proğramı yardımıyla değerlendirilmiştir.Çalışmada Ki-Kare istatistik tekniği kullanılmıştır.

2. LİTERATÜR TARAMASI

Monotonluk, bir işin aynı tempoda ve sürekli tekrarlanarak yapılmasının verdiği yorgunluk ve bıkkınlık durumlarına denir.[i]

Monotonluk sorunu ilk başta sanayide makineleşme karşısında aşırı işbölümü yaratması sonucunda ortaya çıkmıştır. İşbölümü konusuyla ilk ilgilenen düşünür, Adam Smith, iş bölümüne taraftar olmakla beraber, yaptığı bir eleştiride: “Basit ve rutin işlerde çalışan insanların iş yaparken fazlaca zihinsel çaba sarfetmelerine gerek yoktur. Çünkü teknoloji sayesinde birçok güçlükler ortadan kalkmıştır. Böylece insan işte yaratıcı gücünü kullanamaz ve yeteneklerinin çoğunu kaybeder duruma gelmiştir”  demekten de kendini alamamıştır.[ii]

*Muğla Üniv. İİBF

Birinci Sanayi Devrimi sıralarında Adam Smith’den başka Buret, Sismondi ve Fourier de işbölümünün kötü etkilerini incelemişlerdir.

Sonuç olarak diyebiliriz ki, ilk sanayi devriminden bu yana, monotonluk sorunu iktisatçıların ve davranış bilimcilerin dikkatini çekmiştir. Makinelerin bütün düşünsel davranışları yok edeceğini iddia etmişler, tek bir kişinin, bir iş üzerinde düşünerek duygularını kattığı ve bitirip tamamladığı eski sanatkarlar devrinin özlemini çekmişlerdir.[iii]

Monotonlukla ilgili çalışmalar, her zaman her ülkede yapılmış olmakla beraber, özellikle İngiltere’de harpten sonra araştırmacılar tarafından devam ettirilmiştir.

Monotonluğun Nedenleri:

Monotonluğun nedenlerini çeşitli yönlerden incelemek mümkündür. Burada dört ana neden üzerinde durulacaktır. Bunlar;[iv]

a)   İşin özellikleri

b)   İşçinin monotonluğa karşı duyarlılığı

c)   İşyerinin manevi ortamı

d)   İşçinin psikolojik durumu

a)İşin özellikleri: İşleri özelliklerine göre, otomatik, yarı otomatik ve otomatik olmayan işler diye üç gruba ayırabiliriz. Ayrıca yine özellikleri gereği bazı işler daha çok dikkat gerektirdikleri halde, diğer bazıları ise, daha az dikkat gerektirir. Herhangi bir iş, bu ayrımlardan birkaç özelliği birden içerebilir.

Devamlı ve çok dikkat isteyen işler sıkıcı ve daha monotondur. Bunun nedeni aklın tam olarak işle meşgul olmamasındandır.[v] İşlerin karmaşıklığı veya güçlüğü monotonluğu büyük ölçüde azaltan bir husustur.[vi] Kanada İstatistik Dairesine göre en fazla rağbette olan işlerden biriside yapılan yanlışları düzeltenlerin yaptıkları işler olduğudur. Bu rağbetin nedeni; yapılan işin güç olmasıdır. Güç işler, iş görenin göz önünde yaptığı işin önemini yüceltmekte ve monotonluğu ortadan kaldırmaktadır.[vii]

İş sürekli bir ritme bağlı, basit, az dikkat isteyen ve otomatik bir niteliğe sahipse, iş görenin hayal kurma, konuşma olanağı vardır. Bu monotonluğu giderici bir rol oynar.

b)İşçinin monotonluğa karşı duyarlılığı: İşçilerin kişisel özelliklerine göre de monotonluk duygusu değişmektedir.

İşçiler zeka düzeylerine göre az zeki olanlar, çok zeki olanlar diye ayrıldığında, monoton işler az zeki olanlara uygun gelmektedir. Zeka puanları arttıkça güç işlerden daha çok zevk , kolay işlerden ise bıkkınlık duyulduğu ve monotonluğa karşı duyarlılığın artığı görülmektedir.[viii]

c)İşyerinin manevi ortamı: Monotonluk duygusunun ortaya çıkmasında işyerinin manevi ortamının da büyük rolü vardır. May Smith, birbirleriyle tamlaşan, işbirliği eden, neşe içinde işlerini yapan, birbirinin dertlerini dinleyip, üzüntülerini, sevinçlerini paylaşan personel arasında en monoton işin bile monotonluk duygusuna engel olacağını öne sürmektedir.[ix]

d)İşçinin psikolojik durumu: Bir işin monotonluğu, işçinin psikolojik durumuna göre değişir. İşin iş görene sevimli gelmesi, zevk vermesi ya da monoton ve sıkıcı gelmesi, kişiye, yere ve zamana göre değişen duygusal hayatın dinamizmine önemli ölçüde bağlıdır.[x]

Monotonluğun Giderilmesinde Alınabilecek önlemler

a)İşi Genişletme (Jop Enlargement): İş genişletme, bir iş görenin sadece tek bir iş üzerinde ihtisaslaşması yerine onun birkaç işi öğrenerek icra etmesi anlamına gelir. Bu nedenle iş genişletme uzmanlaşmanın yararlarını azaltır, sakıncalarını ortadan kaldırır. Ve monotonluğu önemli ölçüde azaltır.[xi]

b)İş Değiştirme (İş Rotasyonu): İşlerin son derece özelleşmesi sonucu ortaya çıkan monotonluğu bir dereceye kadar azaltmak için yöneticiler işçileri değişik işlerde çalıştırma yoluna gitmektedirler. Bu tür uygulama sonucu çeşitli işlerde çalışan işçiler monotonluktan kurtulmakta ve ek yetenek kazanma şansına sahip olmaktadırlar. Ayrıca bir işçi çeşitli işleri yapmayı öğrendiğinden işlerin aksaması bir dereceye kadar önlenmiş olmaktadır.[xii]

İş değiştirme, otel işletmelerinde; ön büro departmanında çalışan bir personelin, gerektiğinde farklı departmanlardaki işleri de yapabilme yeteneğine sahip olması gibi bir anlam taşımaktadır.

c)İşin Yapılma Süratini Değiştirme: Monotonluğun önlenmesinde iş süratinin düzenlenmesi de dikkatle ele alınmalıdır. Eğer işçi arzu ettiği durumlarda iş süratini kendisi ayarlama şansına sahip ise, bu durum onda robot olmadığı fakat, kendisine insan gözüyle bakıldığı hissini, yaratır. İş ona çok daha çekici gelecek ve kendine olan güvenini arttıracaktır.

İşte, monotonluğun giderilmesi ve önlenmesinde iş süratinin değiştirilmesi çeşitli işlere ve bu işleri yapan kişilere göre özellikler göstermektedir.

d)Müzikten Yararlanma: Monotonluğun önlenmesinde önemli olan etmenlerden biride “ruhun gıdası” diye de nitelendirebileceğimiz müziktir. Günümüzde birçok şirket, çalışma esnasında ortaya çıkan yorgunluğu ve işin rutinliğini ortadan kaldırmak için personele müzik dinletme yolunu seçmektedirler. Böylece çalışanların, yaptıkları işlerde daha verimli olduğu gözlemlenmiştir.

e)Dinlenme Sürelerini Programlı Bir Şekilde Ayarlama: Monotonluğun önlenmesinde dinlenme sürelerinin moral ve verimliliği arttırıcı niteliğe sahip olduğu görülmüştür. Dinlenme sürelerinin programlı bir şekilde ayarlanmasının bir çok yararı vardır. Bunlar:[xiii]

-Fiziki yorgunluğun etkisini azaltır.

-İşte değişiklik sağlayarak monotonluğu giderir.

-Sosyal ilişkilerin gelişmesini sağlar, çalışanlar arasındaki iş arkadaşlığını güçlendirir.

Yapılan araştırmalar ayrıca en yaralı dinlenme sürelerinin verimin düşmeye başladığı zamanlarda verilenler olduğunu ortaya çıkarmıştır.

Programlı dinlenme sürelerinin bulunmadığı çalışma çerçevesinde iş görenler ya işini yavaşlatarak veya tuvalete giderek bir süre dinlenme olanağı elde etmeye çalışır. Bu sebeplerle, işin niteliğine göre dinlenme sürelerinin programlanması gereklidir.

f)Çalışma Saatlerini Kısaltma: Monotonluğun önlenmesinde dikkate alınması gereken diğer önemli bir husus günlük çalışma süresinin iyi bir biçimde belirlenmesidir. kimi zaman çalışma süreleri uzatılarak , kimi zamanda kısaltarak verimliliği arttırmak mümkündür.

Çalışma saatlerinin uzatılması bir dereceye kadar verimliliği arttırmakla ortaya birçok sorunlar çıkmaktadır. Çalışma saatlerinin saptanmasında iş görenlerin cinsiyetleri, nitelikleri, farklı çalışma koşulları ve işlerin özellikleri dikkate alınmalıdır. Önemli olan sadece çalışma sürelerini kısaltmakla verimin artacağı ve çalışma çerçevesinde dayanışmanın, huzurun sağlanacağının düşünülmeyeceğidir. Süre kısaltılırken iş görenleri güdüleyecek tedbirlerin de  alınması zorunludur.[xiv]

g)İşi Tamamlama Duygusu Yaratma: İşi tamamlama duygusunun yaratılması da monotonluğun giderilmesinde önemli bir yer teşkil eder. İş görenlerin işi tamamlama duygusuna ihtiyaç duymasının çeşitli psikolojik nedenleri vardır.[xv]

-İnsanlar belirli amaçlar için çalışmak isterler.

-Amaçlara eriştiklerinde tatmin olurlar ve erişemedikleri zaman tatminsizlik duyarlar.

-Amaçlarına ulaşmada ne kadar gelişme sağladıklarını bilmek isterler.

Günlük hayatımızda da, tamamlama hissi çok önemlidir. Yapmamız gereken iki ödevden birini tamamladığımızda rahat bir nefes alır ve ikincisine büyük bir istekle başlarız, çünkü; biricisini tamamladığımız için kendimize güven duygusu oluşmuştur.

h)Karara Katılma Olanağının Verilmesi: İş görene iş yerinde yönetsel kararlara katılma olanağı sağlandığı ölçüde, kendini etkileyen plan ve kararların oluşturulmasındaki rolü artacak işinden daha yüksek doyum duyacak ve monotonluk duygusu azalacaktır.

İş gören grup halinde karar verme sürecine katıldığı ölçüde kendiside önerilerde bulunduğu taktirde, işine bağlanacak ve işletmenin sorunları ile daha yakından ilgilenerek elinden gelen kolaylığı gösterecektir. Kendisini işletmenin bir parçası olarak görecek, grup içinde alınan kararlara karşı gelenlerle mücadele edecektir.

3-ARAŞTIRMANIN AMACI

Türkiye’de ve Dünyada ekonominin hayat damarından birisi olan turizm sektöründe yapılan bu araştırmada; otel işletmelerinde çalışan personel açısından monotonluk sorununun nedenleri araştırılmış ve giderilmesi için alınabilecek önlem önerileri geliştirmeye çalışılmıştır.

4-ARAŞTIRMANIN KAPSAMI VE YÖNTEM

Araştırmamızın örnek ana kitlesini Marmaris Yöresinde bulunan 5 yıldızlı ve 3 yıldızlı oteller oluşturmaktadır. Örneklem grubunu ise, bu işletmeler içerisinden seçilen 4 adet beş yıldızlı otel ve 5 adet üç yıldızlı otel oluşturmaktadır.

Araştırma kapsamında yer alan otel işletmelerinde, çalışan personele anket tekniği uygulanmış ve gözlem yapılmıştır. Anket 20 sorudan oluşmaktadır.Veriler % analizi ve Ki-kare analizi ile değerlendirilmiştir.

5. ARAŞTIRMA VERİLERİNİN ANALİZİ                                                                              

Ki-Kare Analizleri:

Ho: Yönetime öneride bulunma ile iş arkadaşlarıyla ilişkiler arasında bağlantı yoktur.

Hı: Yönetime öneride bulunma ile iş arkadaşlarıyla ilişkiler arasında bağlantı vardır.

Ho: Red  Hı: Kabul

Ho: Verilen dinlenme süreleri ile günlük çalışma süreleri arasında bağlantı yoktur.

Hı: Verilen dinlenme süreleri ile günlük çalışma süreleri arasında bağlantı vardır.

Ho: Red Hı: Kabul

Ho: Yönetime öneride bulunma ile iş rotasyonu arasında bağlantı yoktur.

Hı: Yönetime öneride bulunma ile iş rotasyonu arasında bağlantı vardır.

Ho: Red   Hı: Kabul

6. SONUÇ VE ÖNERİLER

Araştırma verilerinin analizi incelendiğinde; 5 yıldızlı ve 3 yıldızlı otellerde çalışanların çoğunun bir seneden az veya 1-5 yıl arasında aynı otelde faaliyette bulunduğu gözlemlenmiştir.

İş tercihinde 5 yıldızlı ve 3 yıldızlı otellerde çalışanların büyük bir kısmının ilgi alanı olduğundan bu işi tercih ettikleri anlaşılmıştır.

Yapmış oldukları iş için kısa süreli eğitim alanların oranı yüksektir.

Genellikle iş niteliği bakımından deneyim gerektiren işlerde çalışıldığından dolayı, iş de birbirleriyle konuşma ve hayal kurma olanağı olmamaktadır.

İş birliği yaparak çalışanların, çalıştıkları işte yönetime öneri verme oranları yüksektir. Bunun sonucunda da monotonluk giderilmiş olmaktadır. Çünkü yönetime fikirleriyle, önerileriyle katılan insanlar ve aynı zamanda iş birliği yaparak çalışanlar monotonluktan uzaklaşmış olmaktadırlar.

Verilen dinlenme süreleri yeterli ve programlı olarak çalışan personel çoğunlukta olduğundan monotonluk oranı azdır.

Genellikle 9-11 saat arası çalışanlar dinlenme sürelerini yeterli ve programlı bulmaktadırlar. Günlük çalışma süreleri fazla olmasına rağmen programlı bir şekilde hareket edildiğinden sorunlar çözümlenmiş olmaktadır.

Otel işletmelerinde çalışanların çoğu işlerinin deneyim gerektirdiğini söylemektedirler. Bunlar genellikle çalışma süreleri 9-11 saat arasında olan personeldir. Bir işin basit olmaması yani deneyim gerektirmesi monotonluğu giderici bir faktördür. Çünkü güç ve karmaşık işler monotonluğu azaltır. Ayrıca çalışma süreleri fazla olan personel uzmanlık ve deneyim gerektiren işlerde çalıştırılmaktadırlar.

İşletme içerisinde devamlı aynı bölümde çalışanların daha fazla yönetime öneride bulunduğu gözlemlenmiştir. Kararlara katılma olanağının verilerek, monotonluk sorununun çıkmasına karşı önlemlerden biri alınmış olmaktadır.

Bazı çalışanların deneyim gerektiren bir işte çalıştıkları halde çalışma sürelerini ve şeklini değiştiremedikleri ve üst yönetimin emirlerine göre hareket etmek zorunda oldukları belirlenmiştir. Bunun sonucunda da bıkkınlık ortaya çıkmaktadır. Çünkü kendi hazırladığı programa göre işin şeklini-süresini değiştirebilen çalışanların kendine güveni gelecek ve iş onlara daha da çekici gelmeye başlayacaktır.

Araştırma analizi sonucunda: Genelde profesyonel yöneticiler tarafından idare edilen 5 yıldızlı otellerde, personelin işten sıkılmasını engelleyecek faaliyetlerde bulunulması ve karara katılma olanaklarının verilmesi sayesinde personeldeki monotonluk derecesinin daha az olduğu gözlenmiştir.

3 Yıldızlı otellerde ise, işletme sahiplerinin aynı zamanda yönetici olması, personelin eğitim seviyesinin düşük olması, fikir ve önerilerin alınmasına karşılık değerlendirmeye tutulmaması, işletme sahiplerinin fikirleri ışığında hareket edilmesi nedenleriyle monotonluk derecesi daha yüksektir.

KAYNAKÇA

1-   EREN Erol, Örgütsel Davranış ve Yönetim Psikolojisi, İstanbul 1998

2-   FRİEDMAN G., Industrial Society, London 1955

3-   FRİEDMAN, Anatomy of Work, 1960

4-   ÖZBAYDAR Sabri, İş Psikolojisi, İstanbul 1968

5-   WATERS M. David, Modern İdarede Beşeri Münasebetler, Çeviren; Tahir Aktan

6-   STRAUSS G. And Leonard R. Sayles, Personel=The Human Problems of Management, 1961